To Ρέθυμνο

Η ιστορία του Ρεθύμνου ξεκινά κατά την Υστερομινωική περίοδο (1400-1100 π.Χ.), καθώς από τότε προέρχονται οι πρώτες αρχαιολογικές ενδείξεις κατοίκησης της περιοχής. Η περιοχή θα αναπτυχθεί κυρίως κατά τον 5ο και 4ο αιών π.Χ., όταν στη θέση του σημερινού Ρεθύμνου βρισκόταν η αρχαία Ρίθυμνα. Όμως κατά το τέλος της ρωμαϊκής περιόδου, η πόλη είχε ήδη παρακμάσει και είχε γίνει απλό χωριουδάκι.
Η Ενετοκρατία άλλαξε τη μοίρα του Ρεθύμνου. Όντας στο ενδιάμεσο της διαδρομής ανάμεσα στα Χανιά και το Ηράκλειο, η πόλη θα αποτελέσει σημαντικό εξαγωγικό κέντρο. Θα είναι μάλιστα και έδρα ρέκτορα (rettore, στην κρητική διάλεκτο, ρετούρη), φηλαφή ενετού "νομάρχη", αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε σημερινές αναλογίες.
Το ενετικό ρέθμνο δε θα αναδειχθεί μόνο σε οικονομικό και διοικητικό κέντρο, αλλά θα γνωρίσει και σημαντική άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών. Πρωτοπόροι θα είναι νεαροί Κρητικοί που είχαν σπουδάσει στην Ιταλία και έφερναν μαζί τους το πνεύμα της ιταλικής Αναγέννησης. Το 1562 μάλιστα, με πρωτοβουλία του Francesco Barrozi, που σπούδασε και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, ιδρύθηκε στο Ρέθυμνο η Ακαδημία των Vivi, πρώτος πνευματικός σύλλογος που ιδρύθηκε στον ελλαδικό χώρο κατά τα νεότερα χρόνια και ένας από τους πρώτους σε ολόκληρη της ανατολική Ευρώπη.
Όμως η περίοδος της Ενετοκρατίας κάθε άλλο παρά ειρηνική υπήρξε. Εκτός από τις αλλεπάλληλες εξεγέρσεις των Κρητικών, ειδικά στην ενδοχώρα του νησιού, το Ρέθυμνο αντιμετώπισε και συχνές επιδρομές των πειρατών και του τουρκικού στόλου, πληρώνοντας ακριβό τίμημα. Το 1538 δέχτηκε την επιδρομή του περιβόητου πειρατή Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, επικεφαλής στόλου 80 πλοίων, στο πλαίσιο του τέταρτου Ενετο-Τουρκικού Πολέμου. Το 1562 θα ακολουθήσει ο φοβερός Δραγούτης (Ντραγκούτ Ρέις) και το 1571 ο Ουλούτς Αλή, μπεϊρλέμπεης στο Αλγέρι, ο οποίος θα προκαλέσει τεράστιες ζημιές στην πόλη, την οποία είχαν ήδη εγκαταλείψει οι κάτοικοί της.

Αυτές οι επιδρομές απέδειξαν τις μεγάλες οχυρωματικές ελλείψεις του Ρεθύμνου και οδήγησαν στην απόφαση να γίνουν μεγάλα οχυρωματικά έργα, τόσο στην πόλη, όσο και (κυρίως) στη Φορτέτζα, την οχυρή ακρόπολη του Ρεθύμνου, η οποία απέκτησε πλήρη τείχη, καθώς και εγκαταστάσεις για τη διαμονή της φρουράς και των κατοίκων σε περίπτωση πολιορκίας. Βέβαια, η εκτεταμένη χρήση της αγγαρείας (δηλαδή,υποχρεωτικής απλήρωτης εργασίας) για την κατασκευή αυτών τον έργων, μάλλον δεν τα έκανε ιδιαίτερα δημοφιλή, ειδικά στους χωρικούς της γύρω περιοχής.
Η Ενετοκρατία στο Ρέθυμνο θα τελειώσει το Νοέμβριο του 1646, όταν η πόλη θα καταληφθεί, μετά από πολιορκία, από τους Τούρκους. Η πολιορκία ήταν δραματική, με συνεχείς βομβαρδισμούς και ελλείψεις τροφίμων και εφοδίων για τους πολιορκημένους, ειδικά όσους ήταν έγκλειστοι στη Φορτέτζα.
Τα πράγματα θα γίνουν ακόμη χειρότερα λόγω της επιδημίας που είχε ξεσπάσει στην περιοχή ήδη από το καλοκαίρι του 1646. Γι' αυτό το λόγο, οι κάτοικοι του Χάνδακα θα αρνηθούν να συνδράμουν τους κατοίκους του Ρεθύμνου οι οποίοι προσπάθησαν να καταφύγουν εκεί.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το Ρέθυμνο θα πάψει να είναι το διοικητικό και πνευματικό κέντρο που ήταν επί Ενετοκρατίας. Άλλωστε, η φυγή πολλών κατοίκων, ο αποδεκατιμός του πληθυσμού από τον πόλεμο και τις επιδημίες, η εγκατάσταση πολλών Τούρκων στην πόλη, καθώς και το φαινόμενο των εξισλαμισμένων Κρητικών, θα αλλάξει την εθνολογική σύνθεση της πόλης.
Αυτή που, αντίθετα , θα ωφεληθεί είναι η αρχιτεκτονική της πόλης καθώς στην τυπική δομή του ενετικού σπιτιού ή μεγάρου θα προστεθούν (σε μεγαλύτερη κλίμακα και έκταση απ' ότι στην υπόλοιπη Κρήτη) τούρκικα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως καφασωτά, ξύλινα παράθυρα, κλειστά μπαλκόνια (σαχνισιά). Το γεγονός ότι το Ρέθυμνο θα αποφύγει τις μεγάλες καταστροφές (κυρίως λόγω σεισμών), επέτρεψε να διατηρηθεί αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ιδίωμα, το οποίο ακόμη και σήμερα δίνει την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα σε μια πόλη που αποτέλεσε πραγματικό σταυροδρόμι πολιτισμών.

Η απελευθέρωση της Κρήτης είναι η απαρχή μιας νέας περιόδου ανάπτυξης του Ρεθύμνου. Έστω και χωρίς να έχει το μέγεθος και την αίγλη του Ξρακλείου και των Χανίων, η πόλη θα εξελιχθείσ ε σημαντικό κέντρο ενός νομού με αναπτυγμένη γεωργία και κτηνοτροφία.
Παράλληλα, η ομορφιά της καλά διατηρημένης πόλης και η θέση της στο μέσον μιας μεγάλης παραλίας, θα έχει ως αποτέλεσμα την έντονη τουριστική ανάπτυξη, κάνοντας - όχι άδικα - το Ρέθυνο έναν από τους βασικούς τουριστικούς προορισμούς του νησιού.
Επιπλέον, η ίδρυση του Πανεπιστημίου Κρήτης κατά τη δεκαετία του 1970 (σήμερα στεγάζεται στην Πανεπιστημιούπολη του Γάλλου, λίγω έξω από την πόλη) θα μετατρέψει το Ρέθυμνο σε κέντρο ανάπτυξης των φιλολογικών και κοινωνικών σπουδών, ενώ οι χιλιάδες φοιτητές και διδάσκοντες συνεισφέρουν σημαντικά στον ιδιαίτερο χαρακτήρα της πόλης, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς, λιγότερο τουριστικούς μήνες.