... στην πόλη του Ηρακλείου

Είναι αλήθεια ότι το σύγχρονο Ηράκλειο δεν έχει και την καλύτερη φήμη όσον αφορά την αισθητική του... Είναι, επίσης, γεγονός ότι η πρώτη εντύπωση που δίνει στον επισκέπτη, σε αντίθεση με τη γοητεία που ασκούν από την πρώτη στιγμή το Ρέθυμνο και τα Χανιά, είναι μάλλον αρνητική, με την άναρχη δόμηση και τη συσσώρευση ακαλαίσθητων κτηρίων (ειδικά στις όψεις της πόλης) να κυριαρχούν.
Όμως, θα ήταν λάθος να προσπεράσει κανείς αδάφορα την πρωτεύουσα της Κρήτης. Και δεν αναφερόμαστε μόνο στο ότι πρέπει να δει οπωσδήποτε το Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου, ένα από τα σημαντικότερα μουσεία της χώρας, όσο - και κυρίως - στο γεγονός ότι στην ίδια πόλη διατηρούνται σημαντικά κατάλοιπα του παρελθόντος και της ιστορίας της, καθώς και σημεία μοναδικής ομορφιάς.
Το πρώτο που τραβάει την προσοχή του επισκέπτη είναι τα τείχη. Η οχύρωση του Ηρακλείου αντανακλούσε την ανάγκη να απαντηθεί η πρόκληση των πυροβόλων όπλων: φαρδιά τείχη, βαθιές τάφροι, μεγάλοι προμαχώνες, επιπλέον οχυρώσεις έξω από την τάφρο, βάσεις για μεγάλες συστοιχίες πυροβόλων.

Αν ξεκινήσετε από το παλιό ενετικό λιμάνι και κινηθείτε κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού, θα συναντήσετε με τη σειρά: τον Προμαχώνα Σαμπιονάρα, τον Προμαχώνα Βιττούρι μετά την πλατεία Ελευθερίας, τον Προμαχώνα Ιησού, τον Προμαχώνα Μαρτινέγκο (εδώ βρίσκεται και ο τάφος του Νίκου Καζαντζάκη), τον Προμαχώνα Βηθλεέμ, τον Προμαχώνα του Παντοκράτορα, απ' όπου σήμερα τα αυτοκίνητα περνούν κάτω από τα τείχη, και τον Προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα στην παραλία.
Αν ακολουθήσετε τον παραλιακό δρόμο, που ήταν επίσης οχυρωμένος, επιστρέφετε στο παλιό λιμάνι και το σήμα κατατεθέν του ενετικού Ηρακλείου, το Φρούριο στη Θάλασσα, γνωστό και ως Rocca al Mare ή Κούλες.
Πότε πρωτοχτίστηκε φρούριο στην είσοδο του λιμανιού, δεν το γνωρίζουμε. Πλαντως, ήδη το 1303 αναφέρονται ζημιές που έπαθε από σεισμό ο πύργος στην είσοδο του λιμανιού. Το 1523, στο πλαίσιο της συνολικής αναδιοργάνωσης της άμυνας του Ηρακλείου, αποφασίζεται η κατεδάφιση του παλιού πύργου στην είσοδο του λιμανιού και η κατασκευή νέου, αφού πρώτα επεκτάθηκε (με προσθήκες βράχων) η προεξοχή στην οποία θα χτιζόταν το κάστρο.

Ωστόσο, ανέκυψαν και άλλα προβλήματα, καθώς η ορμή του πελάγους συχνά υπέσκαπτε το τείχος και δημιουργούσε ζημιές. Τελικά, πα' όλες τις δυσκολίες, χτίστηκε ένα εντυπωσιακό φρούριο, που είχε τη δυνατότητα να "φιλοξενεί" μεγάλη δύναμη πυροβολικού, με στόχο τόσο την άμυνα του λιμανιού, όσο και την απόκρουση του αντίπαλου πυροβολικού σε περίπτωση πολιορκίας. Είχε ακόμη στέρνα, φούρνο και μύλο, ώστε να διαθέτει αυτονομία και αυτάρκεια για μεγάλο χρονικό διάστημα. Και βέβαια, δεν μπορούσε να λείψει από το κάστρο ο φτερωτός λέων του Αγίου Μάρκου, το σύμβολο της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Το φρούριο θα χρησιμοποιηθεί και από τους Τούρκους, που θα το ονομάσουν μεγάλο Κούλε για να τον διακρίνουν από τον μικρό Κούλε, το δεύτερο φρούριο που έχτισαν αυτοί απέναντί του για να ολοκληρώσουν την οχύρωση του λιμανιού (κατεδαφίστηκε το 1936, στο πλαίσιο των έργων για την κατασκευή του νέου λιμανιού του Ηρακλείου). Σήμερα, στον ανοιχτό επάνω όροφο του μεγάλου Κουλέ οργανώνονται το καλοκαίρι συναυλίες και άλλες πολοτιστικές εκδηλώσεις.
Τα ενετικά νεώρια (arsenali) του Ηρακλείου, που βρίσκονται απέναντι από το Rocca al Mare, απηχούν τη σημασία και τη δύναμη που είχε το λιμάνι. Δυστυχώς, σημαντικό μέρος τους καταστράφηκε, μαζί με μέρος της οχύρωσης, όταν διαμορφώθηκε κατά τη δεκαετία του 1930 το νέο λιμάνι και η παραλιακή λεωφόρος.
Από το παλιό λιμάνι μπορείτε να ανεβείτε την οδό 25ης Αυγούστου. Λίγο πιο πάνω, θα συναντήσετε στα αριστερά σας την εκκλησία του Αγίου Τίτου. Σε αυτή ακριβώς τη θέση είχαν χτίσει πιθανώς ναό οι Βυζαντινοί, σε αντικατάσταση εκείνου που υπήρχε στη Γόρτυνα και καταστράφηκε κατά την Αραβική κατάληψη του νησιού. Οι Ενετοί τον μετέτρεψαν σε ναό του Αγίου Μάρκου και οι Τούρκοι σε τζαμί. Καταστράφηκε στο μεγάλο σεισμό του 1856 και στη θέση του κατασκευάστηκε το Βεζίρ Τζαμί, που ολοκληρώθηκε το 1872. Τελικά, το 1923 έγινε και πάλι χριστιανικός ναός, στον οποίο εν συνεχεία έγιναν και διάφορες μετατροπές. Εδώ εκτίθεται η κάρα του Αγίου Τίτου.
Λίγο πιο πάνω συναντά κανείς την εξαιρετική κομψή ενετική Λότζια, δημιούργημα του αρχιτέκτονα Francesco Basilicata το 1626-28. Θεωρείται ένα από τα καλύτερα δείγματα Παλαδιανισμού σε όλη την Ευρώπη (από το όνομα του μεγάλου αρχιτέκτονα της αναγέννησης Andrea Palladio). Κατά την ιστορική της διαδρομή η Λότζια θα υποστεί μεγάλες ζημιές, αλλά τελικά θα αποκατασταθεί πλήρως στην αρχική της μορφή μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο (έχει δωρικούς κίονες στον κάτω όροφο, ιωνικούς στον επάνω, ενώ το γλυπτό διάζωμα κοσμείται με σύμβολα της Βενετίας). Σήμερα η Λότζια στεγάζει την αίθουσα συνεδριάσεων του δημοτικού συμβουλίου, καθώς πίσω ακριβώς βρίσκεται το δημαρχείο του Ηρακλείου, στεγασμένο σε μια παλιά οπλοθήκη (armeria) που ανακατασκευάστηκε.

Λίγο πιο πάνω, στην πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου (Λιοντάρια) θα δείτε την πασίγνωστη Κρήνη Μοροζίνι. Έχει οκτάλοβη λεκάνη που κοσμείται με γλυπτά που απεικονίζουν νύμφες και τρίτωνες, καθώς και μια ακόμη λεκάνη που στηρίζεται σε λιοντάρια. Στο μέσο υπήρχε αρχικά άγαλμα του Ποσειδώνα, αλλά καταστράφηκε επί Τουρκοκρατίας.
Σε αυτή την πλατεία δέσποζε επί Ενετοκρατίας το Palazzo Ducale. Απέναντι, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Μάρκου, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά μνημεία του Ηρακλείου. Χτίστηκε το 1239, καταστράφηκε εν μέρει από σεισμούς, και ανακατασκευάστηκε το 1508. Κλασική βασιλική, έχει προστώο με τοξωτή στοά και έξι κίονες και συνδυάζει την Αναγεννησιακή πρόσοψη με τα Γοτθικά στοιχεία του εσωτερικού. Αφού έγινε τζαμί επί Τουρκοκρατίας, αλλά και κινηματογράφος μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, σήμερα, πλήρως αναστηλωμένος, λειτουργεί ως χώρος εκθέσεων.
Για να πάρετε μια εικόνα πώς ήταν το Ηράκλειο της Αναγέννησης, σκεφτείτε ότι στη νότια πλευρά της πλατείας Ελευθερίου Βενιζέλου, που ονομαζόταν Piazza delle Biade (πλατεία των δημητριακών), επειδή εκεί ήταν το Fontaco, η κρατική σιταποθήκη, βρισκόταν το Voltone, μεγάλο κτήριο που στέγαζε αποθήκες και καταστήματα, ενώ εκεί κοντά ήταν και οι στρατώνες της φρουράς.
Στην οδό 1866 η μεγάλη αγορά του Ηρακλείου θα σας γοητεύσει με το μείγμα από εικόνες, ήχους, μυρωδιές και γεύσεις που προσφέρει. Η οδός 1866 καταλήγει στην πλατεία Βιτσέντζου Κορνάρου, όπου μπορείτε να δείτε και την περίφημη Κρήνη Bembo. Η πρόσοψή της αποτελείται από δύο πεσσούς και δύο κίονες που περιβάλλουν το ακέφαλο άγαλμα ενός άντρα με ρωμαϊκή τήβεννο, ενώ ως στέρνα έχει "αξιοποιηθεί" το κάτω μέρος μιας σαρκοφάγου. Ο κατασκευαστής της, ο γενικός διοικητής Gian Matteo Bembo, χρησιμοποίησε για την κατασκευή της σπαράγματα από αρχαία μνημεία.
Κοντά εκεί βρίσκεται και μια οθωμανική κρήνη-κιόσκι, ο Σεμπίλ Χανές, φιλανθρωπική προσφορά του Χατζή-Ιμπραήμ-πασά, οι βρύσες της οποίας χρησίμευαν για τον αναγακίο καθαρμό πριν από την προσευχή.
Αν σκοπεύετε να δείτε όλες τις κρήνες του Ηρακλείου, τότε μην παραλείψετε να αναζητήσετε την Κρήνη Πρίουλι ή Νελημάρκου, που βρίσκεται κοντά στην περιοχή της Αγίας Τριάδας, καθώς και την κομψή Κρήνη του Ιδομενέα, κοντά στο Ιστορικό Μουσείο. Τέλος, στο Δημαρχείο είναι εντοιχισμένο μέρος του γλυπτού διάκοσμου της Κρήνης Sagredo.
Στην πλατεία της Αγίας Αικατερίνης δεσπόζει ο ναός του Αγίου Μηνά, κατασκευασμένος το 1862-95 σε ψευδοαναγεννησιακό ύψος. Ο ναός εντυπωσιάζει περισσότερο για το μέγεθός του (λέγεται ότι χωράει 8000 πιστούς), και λιγότερο για την κομψότητά του. Αντίθετα ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, που χρονολογείται στο 16ο αιώνα και ανήκε στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, είναι ιδιαίτερα κομψό κτήριο, που στεγάζει εξαιρετικά δείγματα αγιογραφιών της Κρητικής Σχολής, με το χαρακτηριστικό τους αμάλγαμα βυζαντινών και αναγεννησιακών στοιχείων (ξεχωρίζουν οι έξι εντυπωσιακές εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού από τη Μονή Βροντησίου).
Όμως, το Ηράκλειο δεν είναι μόνο τα ενετικά μνημεία του. Η πλατεία Ελευθερίας, για παράδειγμα, κοντά στον προμαχώνα Βιττούρι, είναι ένα πολύ βολικό, ανοιχτό και με καλή θέα σημείο αναφοράς, δίπλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο και πολύ κοντά στο κέντρο της πόλης. Στην οδό Δικαιοσύνης το συγκρότημα που στεγάζει τη Νομαρχία, το Δικαστικό Μέγαρο και την Αστυνομία, ήταν αρχικά οι τουρκικοί στρατώνες, χτισμένοι το 1883. Προσέξτε στη βόρεια πλευρά το ενσωματωμένο θύρωμα από το Καθολικό της Μονής του Αγίου Φραγκίσκου, που χρονολογείται στις αρχές του 15ου αιώνα.
Παρά την κακή φήμη που έχει το Ηράκλειο για την αισθητική του, υπάρχουν αρκετές όμορφες γωνιές όπου διατηρούνται παλιά σπίτια και κυριαρχεί η ατμόσφαιρα του παλιού Ηρακλείου. Εκτός από τα νεοκλασικά μέγαρα της οδού 25ης Αυγούστου, μπορείτε να κατεβείτε στην οδό Χάνδακος, που, εκτός από πολύ όμορφα καφέ, έχει και αρκετά καλά διατηρημένα σπίτια, ή να περπατήσετε στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, που έχει κρατήσει μεγάλο μέρος από την ατμόσφαιρα μιας παλιάς γειτονιάς των αρχών του 20ού αιώνα.